Η Φιλιά είναι αμιγές ελληνικό χωριό της επαρχίας Λευκωσίας, στο λεκανοπέδιο Μόρφου, περί τα 20 χιλιόμετρα δυτικά της πόλης της Λευκωσίας και περί τα 10 χιλιόμετρα ανατολικά της κωμόπολης Μόρφου. Είναι κτισμένη σε μέσο υψόμετρο 130 μέτρων και το καμπίσιο τοπίο της είναι διαμελισμένο από τον ποταμό Οβγό, που ρέει στα βόρεια του οικισμού.

Από γεωλογικής απόψεως, στη διοικητική έκταση του χωριού κυριαρχούν οι αποθέσεις του σχηματισμού Αθαλάσσας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες και άμμοι), οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκωσίας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, κροκάλες και ψαμμιτικές μάργες), οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου, ο φλύσχης της Κυθρέας και οι αποθέσεις του σχηματισμού Λαπήθου (σειρά πελαγικών κιμωλιών, μαργών και ασβεστολίθων). Πάνω στα πετρώματα αυτά αναπτύχθηκαν προσχωσιγενή εδάφη, καφκάλλες, ξερορεντζίνες και ασβεστούχα εδάφη.

Συγκοινωνιακά, η Φιλιά συνδέεται στα ανατολικά με το χωριό Γερόλακκος (περί τα 15 χμ) και μέσω του με την πόλη της Λευκωσίας και στα δυτικά με το χωριό Μάσσαρι (περί το 1,5 χμ) και μέσω του με την κωμόπολη της Μόρφου. Συνδέεται επίσης με σκυρόστρωτο δρόμο στα βορειοδυτικά με το χωριό Κυρά (περί τα 3,5 χμ). Στο δρόμο αυτό βρίσκεται και ο οικισμός του Βασιλικού, ο οποίος υπάγεται διοικητικά στην κοινότητα Φιλιάς. Με σκυρόστρωτο δρόμο επίσης συνδέεται στα νότια με το χωριό Αυλώνα (περί τα 3,5 χμ) και μέσω του με το χωριό Ακάκι (περί τα 7 χμ), όπου η κύρια οδική αρτηρία που συνδέει την Μόρφου με τη Λευκωσία.

Η Φιλιά δέχεται μια χαμηλή ετήσια βροχόπτωση που κυμαίνεται περί τα 310 χιλιοστόμετρα. Όμως το χωριό βρίσκεται στην περιοχή του μεγαλύτερου και σημαντικότερου υδροφόρου στρώματος της Κύπρου, εκείνου της δυτικής Μεσαορίας ή Μόρφου. Στην περιοχή του είχαν ανορυχθεί, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974 αρκετές διατρήσεις που, μαζί με την αξιοποίηση των τρεχάτων νερών, συνέβαλαν στην άρδευση αρκετών εκτάσεων γης. Το χωριό ήταν γνωστό για τα πολλά τρεχάτα νερά του που παλαιότερα έρεαν άφθονα και ασταμάτητα. Οι κάτοικοι μέτοχοί τους τα συγκέντρωναν σε τσιμεντένιες δεξαμενές και στη συνέχεια τα διοχέτευαν μέσω χωματένιων αυλακιών στα χωράφια τους. Σημαντικό ρόλο στην άρδευση γειτνιαζόντων περιοχών διαδραμάτιζε και ο ποταμός Οβγός, το νερό όμως του οποίου ήταν υφάλμυρο, με αποτέλεσμα να επηρεάζει δυσμενώς τις περισσότερες από τις καλλιέργειες.

Οι κάτοικοι, πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, ασχολούνταν κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Πάνω στα εύφορα εδάφη του χωριού καλλιεργούνταν τα σιτηρά, τα λαχανικά, τα καρότα, οι πατάτες, τα παντζάρια, οι αγκινάρες, τα εσπεριδοειδή, βαμβάκι, σησάμι και άλλα. Αρκετά αναπτυγμένη ήταν και η κτηνοτροφία του χωριού. Το 1973 εκτρέφονταν 1.362 πρόβατα, 1.429 κατσίκες, 71 αγελάδες και 10.735 πουλερικά.

Λόγω της εύφορης γης του, σε συνδυασμό με τον πλούτο που διέθετε στα τρεχάτα νερά, την μικρή απόσταση από τα δυο μεγάλα κέντρα της περιοχής, εκείνα της Λευκωσίας και Μόρφου, αλλά και του ευχερούς συγκοινωνιακού δικτύου, το χωριό γνώρισε συνεχή πληθυσμιακή αύξηση από το 1881 μέχρι το 1973. Το 1881 οι κάτοικοί του ήταν 153, αυξήθηκαν στους 185 το 1891, στους 220 το 1901, στους 314 το 1911, στους 355 το 1921, στους 365 το 1931, στους 505 το 1946, στους 731 το 1960 και στους 1.042 το 1973.

Η αύξηση του πληθυσμού υπήρξε αλματώδης μετά το 1931, ιδιαίτερα όμως μετά το 1960. Στο γεγονός αυτό συνέτειναν σε μεγάλο βαθμό τα διάφορα έργα που άρχισαν να υλοποιούνται αμέσως μετά την ανεξαρτησία της Κύπρου, χάρις στις προσπάθειες του πρώτου μετά την ανεξαρτησία δραστήριου Κοινοτικού Συμβουλίου υπό τον Κοινοτάρχη Κώστα Αλουπό με μέλη τους Πέτρο Πανάου, Χατζηγιωργαλλή Χατζηκωστή, Γιαννακό Χατζησπύρου και Χαράλαμπο Αλουπό και αργότερα τους Μιχαήλ Κυριάκου και Σοφόκλη Πασχάλη που διαδέχθηκαν τους Χαράλαμπο Αλουπό και Πέτρο Πανάου αντίστοιχα, καθώς και χάρις στη συνεργασία και βοήθεια των φιλοπρόοδων κατοίκων. Τα κυριότερα από αυτά τα έργα ήταν η παροχή κατοίκον νερού το 1960, η ηλεκτροδότηση του χωριού το 1961, η εγκατάσταση τηλεφωνικού θαλάμου το 1962, η δημιουργία αρδευτικού τμήματος και ανόρυξη διατρήσεων, οι οποίες κάλυψαν μεγάλες εκτάσεις γης, καθώς και η ανέγερση νέου σύγχρονου δημοτικού σχολείου το 1968-1969.

Τα τουρκοκρατούμενα σχολεία της Φιλιάς

Η ασφαλτόστρωση όλων σχεδόν των δρόμων εντός του χωριού, η δημιουργία αγροτικών δρόμων, η ασφαλτόστρωση του δρόμου που ενώνει την Μόρφου με τη Λευκωσία μέσω Μάσσαρι - Φιλιάς - Γερολάκκου, με την συνεργασία των γειτονικών χωριών και με την ίδια συνεργασία η κατασκευή του φράγματος Μασσάρων για εμπλουτισμό των υπογείων υδάτων της περιοχής ήταν μερικά άλλα από τα έργα που συνέτειναν στην ανάπτυξη του χωριού.

Οι κάτοικοι της Φιλιάς είχαν σε μεγάλο βαθμό αυξημένο το πνεύμα του συνεργατισμού. Από πολύ παλαιά λειτουργούσε στην κοινότητα Συνεργατική Πιστωτική Εταιρία (Σ.Π.Ε.), καθώς και Συνεργατικό Παντοπωλείο. Επίσης λειτουργούσε Κέντρο Διαλογής Καρότων, το οποίο απασχολούσε αρκετούς ντόπιους εργάτες και κόσμο από άλλες περιοχές. Γραμματέας της Σ.Π.Ε. Φιλιάς επί σειρά ετών και μέχρι την τουρκική εισβολή ήταν ο Σολωμός Κλεάνθους και παλαιότερα ο πατέρας του Κλεάνθης Αντώνη.

Οι κάτοικοι του χωριού είναι γνωστοί για την αγάπη και αφοσίωσή τους προς την οικογένεια, την εκκλησία και την πατρίδα. Στη Φιλιά υπάρχουν δυο εκκλησίες, η μια του Αγίου Γεωργίου που μεταμορφώθηκε σε τζαμί από τους Τούρκους κατακτητές και η άλλη του Προφήτη Ηλία, συλημένη και απροστάτευτη και έτοιμη από στιγμή σε στιγμή να καταρρεύσει. Κατά την ημέρα της γιορτής του Προφήτη Ηλία στις 20 Ιουλίου γινόταν μεγάλο πανηγύρι στην πλατεία του χωριού όπου βρισκόταν και η εκκλησία.

Οι βεβηλωμένες εκκλησίες του Αγ. Γεωργίου (τώρα τζαμί) και του Προφήτη Ηλία

Οι Φιλιώτες έλαβαν μέρος σε όλους τους αγώνες του λαού μας. Αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι όλοι σχεδόν βοήθησαν με διάφορους τρόπους τον αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α., ενώ κατά την περίοδο του 1963 το σύνολο σχεδόν των μαχίμων ανδρών συγκροτήθηκαν σε λόχους εθελοντών για την αντιμετώπιση της τουρκικής ανταρσίας.

Η περιοχή του χωριού είχε κατοικηθεί από τα αρχαιότατα προϊστορικά χρόνια και υφίσταται εκεί αξιόλογος αρχαιολογικός χώρος. Ανασκαφές που έγιναν στην τοποθεσία Δράκος την περίοδο 1965-1970, καθώς και στην τοποθεσία Λαξιά του Κάσινου το 1942- 1943 έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα που μαρτυρούν ότι υπάρχει μια συνέχεια της ζωής και του πολιτισμού στην πορεία της προϊστορικής Φιλιάς. Ξεκινά από τη Νεολιθική Περίοδο 5.300 π.χ.-3.900 π.χ., συνεχίζεται κατά τη Χαλκολιθική 3.900 π.χ.- 2.500 π.χ. και χωρίς καμμιά διακοπή κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία 2.500-2.075 π.χ.. Η Πρώιμη Χαλκοκρατία έδωσε θαυμαστή τεχνοτροπία στα αγγεία που είχε ως αποτέλεσμα η Φάση αυτή των προϊστορικών χρόνων δίκαια να ονομαστεί από τους αρχαιολόγους ως «Πολιτισμός της Φιλιάς».

Οι Φιλιώτες χαρακτηρίζονται για τα φιλικά τους αισθήματα και τη φιλοξενία τους και στα στοιχεία τους αυτά, σύμφωνα με μια εκδοχή, οφείλεται και η ονομασία του χωριού. Άλλη εκδοχή θέλει τη Φιλιά να ήταν το χωριό στο οποίο βρισκόταν η φίλη του βασιλιά της περιοχής, ενώ, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, το χωριό οφείλει την ονομασία του στην άφθονη βλάστηση στην περιοχή, στα πολλά φύλλα, γι’ αυτό και το όνομα του χωριού γράφεται και «Φυλλιά». Άλλη εκδοχή θέλει τη Φιλιά να προέρχεται από τη φυλία, που ήταν είδος αγριελιάς στην αρχαιότητα. Η εκδοχή αυτή, παρόλο ότι δεν αναφέρεται από τις παραδόσεις, ενισχύεται από την αποκάλυψη δυο Ελλήνων επιστημόνων, καθηγητών της Γεωπονικής Σχολής Αθηνών, των Λουκά και Κριμπά, σύμφωνα με την οποία η Φιλιά ήταν η αρχαιότερη κοιτίδα καλλιέργειας της ελιάς στη γη, με βάση σχετικά ευρήματα που τοποθετούνται στο 4.800 π.Χ. Πάντως, χωριά με την ίδια ή παρόμοια ονομασία συναντούμε και στην Ελλάδα και δεν αποκλείεται η ονομασία να έχει αρχαία ελληνική προέλευση.

 Ελαιώνας στην περιοχή Τζιήλυκα (Αριστερά). Ο οικισμός του Βασιλικού μέσα από τα χρόνια της κατοχής, Απρίλιος 2010 (Δεξιά)

 Το Θρησκευτικό Ορθόδοξο Ίδρυμα «Προφήτης Ηλίας Φιλιάς» είναι το μόνο σήμερα δραστηριοποιημένο σωματείο της κοινότητας. To Θ.Ο.Ι. Φιλιάς ιδρύθηκε το έτος 1952 και με την πλούσια και ουσιαστική δράση του κράτησε ζωντανή την ιστορία και τις παραδόσεις της Φιλιάς και δημιούργησε άρρηκτους δεσμούς ανάμεσα στους κατοίκους και ιδιαίτερα στους νέους. Το Θ.Ο.Ι. ήταν και είναι για τους Φιλιώτες φάρος εθνικός και θρησκευτικός που φωτίζει τα βήματά τους. Ήταν και είναι ο ενοποιητικός παράγοντας της κοινότητας. Ήταν το φυτώριο των αγωνιστών της Ε.Ο.Κ.Α. και το ορμητήριο για τη δράση τους. Ήταν το φυτώριο και το ορμητήριο των 100 περίπου εθελοντών που στελέχωσαν τους λόχους που συγκροτήθηκαν κατά την τουρκική ανταρσία του 1963. Το Θ.Ο.Ι. ήταν ο πνευματικός καθοδηγητής και τροφοδότης της νεολαίας. Το Θ.Ο.Ι. ήταν και εξακολουθεί να παραμένει η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ της Φιλιάς.

Το οίκημα του Θ.Ο.Ι. Φιλιάς, όπως το κατάντησε η κατοχή, Απρίλιος 2010

Το Θ.Ο.Ι. Φιλιάς εξακολουθεί μέσα από αντίξοες συνθήκες να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην κοινότητα. Ιδιαίτερα, μετά τον ξεριζωμό του 1974, που είχε ως αποτέλεσμα τον διασκορπισμό των κατοίκων σε όλα τα σημεία της Κύπρου, απετέλεσε το σημείο αναφοράς και τον συνδετικό κρίκο για όλους τους κατοίκους, κατορθώνοντας να τους κρατήσει κοντά στις παραδόσεις τους και δεμένους με τις ρίζες τους. Το σωματείο, παρά τις δυσκολίες των καιρών, έχει καταξιωθεί μέσα από την όλη του δράση. Με τις πλούσιες εκδηλώσεις και δραστηριότητές του, βρίσκεται συνεχώς κοντά στους κατοίκους της κοινότητας, κατορθώνοντας να συντηρεί τις σχέσεις και τη συνοχή τους, να κρατεί ζωντανή την ιστορία, τις παραδόσεις και την οντότητα της κατεχόμενης Φιλιάς, μα πάνω απ’ όλα να διατηρεί άσβεστη τη φλόγα της επιστροφής.

Η διατήρηση της οντότητας της Φιλιάς και της συνοχής των κατοίκων της μέσα από τις αντίξοες συνθήκες της προσφυγιάς αποτελεί το κύριο μέλημα όλων. Μέσα από τις διάφορες εκδηλώσεις και δραστηριότητες που διοργανώνονται με την συνεργασία του Κοινοτικού Συμβουλίου και του Θ.Ο.Ι. Φιλιάς, όπως είναι οι αντικατοχικές εκδηλώσεις «Μνήμες Κατεχόμενης Φιλιάς», το «Συναπάντημα Φιλιωτών», εθνικές, θρησκευτικές, πολιτιστικές, αθλητικές και άλλες εκδηλώσεις και δραστηριότητες, καταβάλλεται μια αξιόλογη προσπάθεια για την ανάδειξη της ιστορίας και των παραδόσεων της Φιλιάς, με στόχο οι κάτοικοι να διατηρήσουν τις σχέσεις και την συνοχή τους στους δύσκολους καιρούς της προσφυγιάς και να παραμείνουν δεμένοι με τις ρίζες τους, κρατώντας άσβεστη τη φλόγα της επιστροφής στην πατρώα γη.

Άποψη της Φιλιάς, Απρίλιος 2010